Мөнгөний түүхээс
̺íãºíèé ò¿¿õèéã
á¿õýëä íü àâ÷
¿çâýë ìºíãºíèé ¿¿ðãèéã
èë¿¿ ñàéí ã¿éöýòãýæ
÷àäàõ áàéäëààð íü
ò¿¿íèé ýçýëõ¿¿íèéã ººð÷èëæ
èðñýí õ¿ì¿¿ñèéí ÷àðìàéëò
ãýæ ¿çýæ áîëíî.
̺íãºíèé ¿¿ñëèéí ¿íäýñëýë
íü íèéãìèéí ¿éëäâýðëýë ñîëèëöîî
õî¸ðûí õºãæëèéí çºð÷ëèéí
èëýðõèéëýë äýýð ìºíãº
¿¿ñýõ ¿íäýñ áîëñîí ãýæ ¿çäýã. Àëèâàà íèéãìèéí
õºãæèë ººðòºº çîõèöñîí
ìºíãºíèé õýëáýðèéã øààðääàã .
̺íãºíèé ãàðàë ¿¿ñëèéí
¿íäýñ íü ºðòãèéí
õýëáýðèéí õºãæèëò, õºäºëìºðèéí õóâèàðëàëòòàé õîëáîîòîé
þì.
Õ¿í òºðºëõòºíèé áîäîæ îëñîí
íýã ÷óõàë íýýëò íü ìºí㺠þì. ¯éëäâýðëýëèéí õàðèëöààíû ýõíèé øàòàíä íýã áàðàà
íºãºº áàðààãààð òóëãàí ñîëèëöîõ (áàðòåð) çàìààð õ¿ì¿¿ñ õýðýãöýýãýý õàíãàæ
áàéãààä áàðàà ñîëèëöîîíû óðò óäààí õºãæëèéí ÿâöàä íýã õýñýã áàðàà òóõàéëáàë ìàë
äàâñ öàé ãýõ ìýòèéí íèéòëýã õýðýãöýýíèé áàðàà ÿëãàðàí ãàð÷ èðæ áóñàä áàðàà
òàâààðûí ºðòãèéã òýäãýýðýýð èëýðõèéëýí ñîëèëöîõ áîëæ ýäãýýð áàðàà ìºíãºíèé
ýêâèâàëåíòèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëñîí áàéíà. Ãýâ÷ á¿õ áàðààíû ºðòãèéã
èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é íýã òºðëèéí áàðàà õàðààõàí îëäîîã¿é áºãººä ýíý ¿¿ðãèéã
çºâõºí ¿íýò ìåòàëë òóõàéëáàë àëò ìºíãèéã õ¿í òºðºëõòºí àøèãëàõ áîëñíîîð øèéäýæ
÷àäñàí áàéíà.
Àëò ìºíãºíèé óäààí
õàäãàëàãäàõ õóâààæ òàñàëæ õýðýãëýæ áîëîõ õàäãàëàõàä àâñààðõàí õèìèéí á¿òöèéí
õóâüä íýã òºðºë, ýëýãäýæ ¿ðýãäýõ íü áàãà ãýõ ìýòèéí øèíæ ÷àíàð íü áóñàä áàðàà
òàâààðûí ºðòãèéã èëýðõèéëýõýä íýí òîõèðîìæòîé áîëñîí áàéíà.
Èéíõ¿¿ òàâààðûí ¿éëäâýðëýëä
áîðëóóëàëò àðèëæàà íàéìààíû õºãæëèéí ÿâöàä áàðàà òàâààðûí ºðòãèéã èëýðõèéëæ
÷àäàõ óâüäàñòàé îíöãîé òàâààð áîëîõ ìºí㺠áèé áîëñîí íü íèéãýì ¿éëäâýðëýëèéí
õºãæèëä ãàðñàí òîì îëîëò áîëæýý.
Îð÷èí ¿åèéí õýëëýãýýð áîë
ò¿ðãýí áîðëîãäîõ ÷àäâàð á¿õèé îíöãîé òàâààð ìºíãºíèé ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëñîí
áàéíà. ̺í㺠íü ýäãýýð òàâààðûí ¿éëäâýðëýë ºðãºæèæ àðèëæàà íàéìàà äýëãýð÷ çàõ
çýýëèéí õàðèëöàà ã¿íçãèéðýí õºãæèõºä øóóä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëñîí áàéíà.
Íèéãýì õºãæèæ ¿éëäâýðëýëèéí
õàðèëöàà ã¿íçãèéðýõèéí õýðýýð ìºíãºíèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã óëàì íýìýãäýæ èðñýí íü
ìîíãîëûí õºãæëèéí ò¿¿õýýñ òîäîðõîé õàðàãääàã. Ýðò äýýð ¿åýñ ìºíãºíèé ¿¿ðãèéã
áîä ìàë õîíü ã¿éöýòãýæ áàéæýý. Îðîñûí ìîíãîë ñóäëàà÷ ýðäýìòýí È.Ì.Ìàéñêèéí
òîäîðõîéëñíîîð 1919 îíä ìîíãîëä ýêâèâàëåíòèéã àðäóóä ººðñäèéí õóäàëäààíä
àøèãëàæ áàéñàí áàéíà.
1 ã¿¿=12 òºëºã
1 ìîðü=15 òºëºã
1 øàð= 32 òºëºã
Õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä ìàë÷èí
àðäàä áàðààã çýýëýýð õóäàëäàõäàà ãîë òºëºâ õîíü, õîíèíû íýõèéãýýð áàðààãàà
¿íýëäýã áàéæýý. Õàòóó áóëàíòàé öàé õÿòàä õóäàëäàà÷íààñ õàâàð çýýëæ àâñàí áîë
äàðàà æèëèéí õàâàð ¿íýä íü 2 òºëºã òºëºõ, õýðýâ õóãàöàà äàõèí íýã æèë õýòýðâýë
2 ø¿äëýí õîíü áîëîõ, äàõèí íýã æèë ñóíãàâàë 2 õÿçààëàí õîíü áîëîõ æèøýýòýé þì.
Áàðààíû ñîëèëöîî íýìýãäýõèéí
õèðýýð ìºíãºíèé øèíý íýãæ öàé õýðýãëýãäýõ áîëæýý. Öàé íü ìºíãºíèé íýãæèéí õóâüä
áîä ìàëûã áîäâîë íèëýýä îëîí äàâóó òàëòàé áàéæýý. Óäààí õàäãàëàãäàæ áîëîõûí
õàìò õóâààæ õýä õýäýí õýñýã áîëãîí õýðýãöýýòýé áàðààãààð õóäàëäàõ, õóäàëäàí
àâàõ áîëîìæòîé áîëñîí áàéíà.
Öàéíû çýðýãöýýãýýð õàäãèéã
ìîíãîë÷óóä áàðààíû ñîëèëöîîíä ºðãºí õýðýãëýæ áàéæýý. Öàé, õàäàã íü ìºíãºíèé
íýãæèéã îðëîõûí õóâüä ìàëààñ äàâóó òàëòàé õýäèé ÷ ºñºí íýìýãäýæ áàéñàí
ñîëèëöîîíû øààðäëàãûã òýð á¿ð õàíãàäàãã¿é áîëæ õîâîð áà ¿íýò ìåòàëëüä àðãà áóþó
áàéðàà òàâüæ ºãºõºä õ¿ðñýí áàéíà. Ìîíãîë÷óóä íèëýýä äýýð ¿åýñ ìåòàëë õýðýãëýæ
áàéñàí ò¿¿õòýé.
Òóõàéëáàë 13-ð çóóíû ¿åä
Õóâèëàé õààíû øèéäâýðýýð çýñ çîîñ ãàðãàí ã¿éëãýýíä õýðýãëýæ áàéæýý. ̺í ìàíæèéí
äàðëàëûí ¿åä ìîíãîë÷óóäûí õýðýãëýæ çýñ çîîñíóóä îëäñîîð áàéñàí áàéíà.
19-ð çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð îðîñ
õÿòàäààð äàìæèí öàãààí ìºí㺠ìîíãîëä îðæ èðæýý. Òýð ¿åä ìîíãîëä äýíñ, åìá¿¿,
çîîñ ãýñýí ãóðâàí òºðëèéí öàãààí ìºí㺠ã¿éëãýýíä õýðýãëýãäýæ áàéæýý. Äýíñ ìºíãº
íü ÿíç á¿ðèéí õýìæýýãýýð õýñýãëýí õóâààñàí áèå öàãààí ìºí㺠áºãººä ò¿¿íèéã
õÿòàäàä æèíãèéí íýãæýýð õýìæèæ ã¿éëãýýíä õýðýãëýäýã áàéâ.
Åìá¿¿ ìºí㺠íü äýýä òàëäàà
õî¸ð ÷èõòýé, õàâ÷èã äóãóé õýëáýðòýé 1.2.5.10.50 ëàíãèéí æèíòýé öóòãàìàë þì.
Åìá¿¿ íü òîäîðõîé æèí õýìæýýòýé òóë áàðàà ã¿éëãýýíä õýðýãëýõýä õÿëáàð áàéñàí
áîëîâ÷ ñ¿¿ëäýý åìá¿¿íä çýñ òóãàëãà çýðãèéã õîëèõ áîëñíîîð àíõíû ¿íýý àëäàæ
óëìààð öàãààí ìºíãºí çîîñîíä áàéðàà òàâüæ ºãºõºä õ¿ðñýí áàéíà. ¯¿íèé
çýðýãöýýãýýð 20-ð çóóíû ýõýí ¿åýñ ìîíãîëä îðîñ õÿòàäûí öàãààí ìºí㺠íýâòýð÷ýý.
̺íãºíèé ìºí ÷àíàðûí òàëààð
íèéòýä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí òîäîðõîéëîëò ýäèéí çàñàã÷äûí äóíä áàéõã¿é ãýæ õýëæ
áîëíî. Ê.Ìàðêñ ìºí㺠íü íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí îíöãîé áàðàà áà ºðòãèéí
ò¿ãýýìýë ýêâèâàëåíò ãýæ òîäîðõîéëæýý.
̺íãºíèé ñèñòåìèéí
çºâ áîäëîãî íü
óëñ îðíû ýäèéí
çàñàãò òàòàæ àâàõ
ãîë õºø¿¿ðýã áîëäîã.
ͺ㺺 òàëààñ ìºíãºíèé ñèñòåìèéí áóðóó
¿éë àæèëëàãàà íü
¿éëäâýðëýëèéã áóóðóóëàõ, íèéãìèéí
áàÿëãèéí õóâèàðëàëòûã ãàæóóäóóëàõ,
ýäèéí çàñàãò ¿íèéí
íî¸ëîõ áàéð ñóóðèéã
áýõæ¿¿õýõ ãîë øàëòãààí íü
áîëäîã.
Ýíäýýñ ¿çýõýä
ìºí㺠ãýäýã íü çàõ çýýëèéí õýë ãýæ
íýðëýãäýæ áîëíî. Ýä áàðàà
ìºí㺠õî¸ð ¿¿ñýë ãàðëààðàà
èæèë òºñòýé ÷ ýä áàðààãààñ
ñàëàíãàä òóñäàà ýñðýã
îðøäîã. Ýä áàðàà
íü ýðãýëòýýñ õýçýý
íýãýí öàãò ãàðäàã
áîë ìºí㺠íü
ýíýõ¿¿ ýðãýëòèéí ìºíõèéí
äàãóóë áîëæ áàéíãà
ýðãýëòýíä îðæ áàéäãààðàà
ÿëãààòàé. Ãýõäýý ìºíãº
íü ýä áàðààíààñ
¿¿ñýëòýé îíöãîé øèíæ
÷àíàð á¿õèé áàðàà
þì.
No comments:
Post a Comment